Pacjencie, dbaj o swoje prawa! O etyce zawodu psychologa i psychoterapeuty

W centrum zainteresowania psychologii i psychiatrii leży człowiek i, z założenia, jego dobro. Trzeba jednak zauważyć, że relacja terapeuta - pacjent jest relacją niesymetryczną - to pacjent, jako potrzebujący pomocy, spotyka się z terapeutą - "organizatorem" procesu zmierzającego do udzielenia tej pomocy i osobą w pewnym stopniu dyktującą warunki zaistniałej relacji, jak również posiadającą przewagę w obszarze kompetencji interpersonalnych, wiedzy specjalistycznej oraz technik służących do poznawania innych ludzi i wywierania na nich wpływu. Jest to również relacja wysoce angażująca i emocjonalna. Sytuacja ta rodzi niebezpieczeństwo nadużyć ze strony terapeuty, szczególnie jeśli osoba przychodząca po pomoc nie jest w pełni świadoma swoich praw i tego, co ze strony terapeuty jest normą, a co już nie. Dlatego tak ważne jest przestrzeganie w tego typu pracy określonych zasad etycznych.

Niniejszy artykuł ma na celu zapoznanie osób korzystających z pomocy psychoterapeutycznej z normami etycznymi, jakimi powinien kierować się terapeuta. Priorytetem jest dla mnie uwrażliwienie pacjentów na błędy i nadużycia popełniane przez terapeutów. Mam nadzieję, że zwrócenie Państwa uwagi na te kwestie przyczyni się do ochrony własnej osoby, godności osobistej i zdrowia psychicznego w przypadku ewentualnego kontaktu z „toksycznym” terapeutą (terminów „terapeuta”, „psychoterapeuta”, „psycholog” używać będę dla celów artykułu w sposób uproszczony – zamiennie).

Mówiąc ogólnie, do głównych powinności terapeuty należy:

• rzetelne i uczciwe wykonywanie swojej pracy,
• szacunek wobec osób uczestniczących w terapii,
• dbałość o dobro pacjenta, pomaganie mu w przezwyciężaniu trudności życiowych i osiąganiu lepszej jakości życia jako nadrzędny cel terapii,
• stałe rozwijanie swoich umiejętności zawodowych,
• ustalenie z pacjentem/ klientem kontraktu terapeutycznego, w którym określone zostaną cele terapii, metody jej prowadzenia i zasady finansowania, a następnie wywiązywanie się z tych ustaleń,
• korzystanie z różnych form współpracy i superwizji, aby zminimalizować ryzyko błędów związanych z własnymi problemami i uwikłaniami emocjonalnymi wpływającymi na proces terapii,
• zachowanie tajemnicy spotkania terapeutycznego,
• dbałość o własną kondycję psychiczną z uwagi na interes swój i pacjenta.

Poniżej przedstawiam niektóre z zachowań terapeuty, które stanowią przykłady braków w jego etycznej odpowiedzialności i są nadużyciem wobec pacjenta. Oto, co powinno nas zaniepokoić:

1. Przenoszenie relacji z osobą leczoną poza obszar terapii

Zaliczyć tu można takie zachowania, jak: robienie interesów z pacjentem, wyświadczanie sobie przysług niezwiązanych z terapią, podejmowanie się przedsięwzięć z pacjentem czy nawiązywanie kontaktów towarzyskich.

2. Wydawanie ocen moralnych, narzucanie własnego systemu wartości lub kierowanie się zasadami ideologii politycznej

Terapeuta nie ma prawa podejmować działań czy głosić poglądów świadczących o uprzedzeniach rasowych, religijnych, narodowościowych, politycznych, związanych z płcią, orientacją seksualną czy wiekiem (jednocześnie nie może jednak legitymizować działań stanowiących przestępstwo zgodnie z rozumieniem kodeksu karnego lub rodzinnego, takich jak przemoc w rodzinie).

Nadużyciem są także próby narzucenia pacjentowi swojego systemu wartości. W sytuacji, kiedy wartości wyznawane przez pacjenta i terapeutę są do tego stopnia ze sobą rozbieżne, że uniemożliwiają właściwą relację terapeutyczną, osoba prowadząca terapię powinna rozwiązać kontrakt terapeutyczny i skierować pacjenta do innego terapeuty.

3. Uzależnianie proponowanego rodzaju terapii od możliwości finansowych pacjenta lub jego statusu społecznego

4. Podejmowanie działań mających na celu leczenie w sytuacji, gdy terapeuta nie dysponuje wiedzą umożliwiającą postawienie właściwej diagnozy oraz wiedzą pozwalającą na stosowanie określonych form terapii (uwaga na „pseudoterapeutów”! – ten temat poruszony zostanie w kolejnym artykule)

5. Naruszenie tajemnicy spotkania terapeutycznego

Bez zgody pacjenta terapeuta nie ma prawa ujawniać nawet samego faktu, że dana osoba uczestniczy w terapii, a tym bardziej udzielać informacji uzyskanych od niej w czasie spotkań osobom trzecim (np. innym terapeutom, instytucjom, członkom rodziny pacjenta).

Jeśli terapeuta zamierza włączyć w proces leczenia osoby trzecie (np. w celach dydaktycznych - osoby szkolące się) lub udostępnić im materiały czy dokumentację z terapii (np. nagrania audio lub wideo), zobowiązany jest uzyskać na to niewymuszoną zgodę pacjenta, a także, na ile to możliwe, zniekształcić przekazywane dalej fakty w taki sposób, aby uniemożliwić osobom trzecim identyfikację pacjenta, zapewniając mu tym samym anonimowość, do której ma prawo.

Wyjątek od reguły zachowania tajemnicy spotkania terapeutycznego stanowią sytuacje, w których szkoda lub niebezpieczeństwo grożące pacjentowi są większe niż korzyści wynikające dla niego z zachowania tajemnicy terapeutycznej - ma to miejsce szczególnie w przypadku poważnego zagrożenia zdrowia lub życia pacjenta lub innych osób; przy czym takiej sytuacji terapeuta ma prawo uchylić tajemnicę terapii tylko wobec osób lub instytucji do tego odpowiednich.

Obowiązkiem terapeuty jest też poinformowanie rodziców o objęciu opieką terapeutyczną ich niepełnoletniego dziecka. W tym wypadku terapeuta ma też prawo poinformować rodziców o swoich wnioskach i zaleceniach. Każdorazowo powinien też rozważyć, na ile w danej sytuacji ujawnienie spraw dziecka rodzicom lub opiekunom będzie korzystne dla osoby niepełnoletniej.

6. Prowadzenie terapii wobec osoby znajomej

Nie powinno się prowadzić terapii wobec znajomej osoby, a jeśli zaistnieje taka konieczność, terapeuta powinien na okres prowadzenia psychoterapii zawiesić wszelkie kontakty towarzyskie z tą osobą, ograniczając się tylko i wyłącznie do relacji terapeutycznej.

7. Zachowania lub wypowiedzi o podtekście seksualnym

Terapeuta powinien zachować dystans fizyczny w stosunku do pacjenta, co w sposób oczywisty oznacza zakaz utrzymywania z nim kontaktów seksualnych.

8. Wykorzystywanie zależności osoby leczonej od terapeuty pod kątem emocjonalnym lub materialnym, a także poprzez naruszanie jej wolności i godności

9. Obniżenie jakości wykonywanej pracy lub zakłócenie bezstronnego osądu w wyniku okoliczności zewnętrznych lub własnego aktualnego stanu psychicznego lub fizycznego

W takiej sytuacji terapeuta powinien powstrzymać się od wykonywania czynności zawodowych.

10. Koncentracja w czasie terapii na problemach terapeuty

Czas spotkania terapeutycznego jest czasem przeznaczonym na omawianie spraw pacjenta. Koncentrowanie uwagi przez terapeutę na własnych sprawach jest zachowaniem niewłaściwym. W razie potrzeby ma on do dyspozycji pomoc innych terapeutów, w tym superwizję.

Pamiętajmy, że psychoterapia, choć z założenia stanowi formę pomocy, to jednak stosowana błędnie, przez osobę nieprzygotowaną lub nieetyczną, stanowi zagrożenie i jest narzędziem szkodliwym! Nawet zachowania, które z pozoru wydają się nieszkodliwe, stosowane często mogą przyczynić się do tego, że terapeuta, zamiast pomóc pacjentowi w rozwiązywaniu jego problemów, przyczyni się jeszcze do ich pogłębienia.

Co możemy zrobić w tej kwestii? Na pewno zmienić terapeutę, jeśli jego zachowania są sprzeczne z etyką zawodu. Poza tym, aby oszczędzić innym osobom w przyszłości podobnych przeżyć, proponuję zastanowić się nad zgłoszeniem problemu do instytucji ku temu powołanych.

Skargi i zażalenia odnoszące się do łamania praw pacjenta kierować można do:

• Kierownika Zakładu Opieki Zdrowotnej, w którym udzielane było świadczenie,
• Okręgowej Izby Lekarskiej,
• Komisji Etyki Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego,
• Biura Praw Pacjenta działającego przy Ministrze Zdrowia.

Można też skorzystać w celu konsultacji z bezpłatnej infolinii Rzecznika Praw Pacjenta pod numerem telefonu: 800 190 590 (infolinia czynna jest od poniedziałku do piątku w godzinach od 9 do 21).

Na podstawie:

http://www.ptp.org.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=29 (Kodeks Etyczno - Zawodowy Psychologa)

http://www.synapsis.pl/Kodeks-Etyczny-Psychoterapeuty-Polskiego-Towarzystwa-Psychiatrycznego.html

http://www.bpp.gov.pl/